Το 2015 ήταν μια πολύ δυσμενής χρονιά για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Τούτο, κατά βάση, οφείλεται τόσο στις λανθασμένες εκτιμήσεις, όσο και στο λανθασμένο σχεδιασμό της τουρκικής στρατηγικής.

του Χρήστου Μηνάγια

Εν προκειμένω θα λέγαμε ότι η φαντασιόπληκτη πολιτική «των μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» του δόγματος Νταβούτογλου είχε ως συνέπεια την αποδυνάμωση του ρόλου της Άγκυρας στη Μέση Ανατολή δεδομένου ότι: α. Η Τουρκία όχι μόνο δεν μπόρεσε να αναδειχθεί ως η χώρα που θα αποτελούσε μέρος της λύσης των προβλημάτων της εν λόγω περιοχής, αλλά μετατράπηκε σε μέρος των προβλημάτων της. β. Το καθεστώς Ερντογάν απομονώθηκε από τα τεκταινόμενα στο Ιράκ και τη Συρία και μείωσε σε σημαντικό βαθμό τη διαπραγματευτική ισχύ της Άγκυρας στο ΝΑΤΟ, το Ισραήλ, καθώς επίσης στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία.

Οι πέντε αρχές του Ατατούρκ για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας

Στις 30-12-2015, ο Τούρκος αρθρογράφος Güneri Cıvaoğlu, στην εφημερίδα Bugün, ανέφερε τις πέντε αρχές του Ατατούρκ για την τουρκική εξωτερική πολιτική, οι οποίες εάν υιοθετούντο από τον Ταγίπ Ερντογάν, η Τουρκία πιθανόν να μην αντιμετώπιζε την επικίνδυνη απομόνωση των τελευταίων μηνών.

Στο άρθρο του ο Cıvaoğlu, αρχικά, παραθέτει τις εν λόγω αρχές.
1η Αρχή: Μην υπεισέρχεσθε (παρεμβαίνετε) στα εσωτερικά προβλήματα των γειτόνων σας.
2η Αρχή: Μην προκαλείτε τη Ρωσία και μην προβαίνετε σε προβοκάτσιες εις βάρος της.
3η Αρχή: Με τις αραβικές χώρες αναπτύξτε ιστορικές, κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις και μην εμπλέκεστε στις διαμάχες που υπάρχουν μεταξύ τους.
4η Αρχή: Μην επιδιώξετε να συμβουλεύσετε κάποιον, εάν πρώτα δεν τον ρωτήσετε.
5η Αρχή: Ενστερνισθείτε το δυτικό πολιτισμό, ωστόσο μην γίνετε όργανο των ιμπεριαλιστικών οραμάτων των χωρών της Δύσης.

Στη συνέχεια, με την ίδια διαδικασία σκέψης ο Τούρκος αρθρογράφος περιγράφει τις ενέργειες που έκανε η Τουρκία του Ερντογάν, οι οποίες αντιτίθεται και αμφισβητούν πλήρως την κεμαλική στρατηγική. Ειδικότερα, ο Τούρκος πρόεδρος προέβη στις εξής ενέργειες:

1. Παρενέβη στα εσωτερικά προβλήματα των γειτόνων της, όπως η Συρία ακόμη και η Αίγυπτος (σ.σ. Οι Τούρκοι θεωρούν την Αίγυπτο ως γειτονικό κράτος, λόγω της επιρροής του Κάιρου στον αραβικό κόσμο).
2. Η κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους αποτελεί μια καταφανή πρόκληση κατά της Μόσχας.
3. Ενεπλάκη στη διαμάχη που υπάρχει μεταξύ των αραβικών χωρών.
4. Επιδίωξε να συμβουλεύσει τις αραβικές χώρες χωρίς να τις ρωτήσει (και όχι μόνο μια αλλά πολλές φορές).
5. Η προβολή του «Νεοοθωμανικού Οράματος», του Ερντογάν ως «Ηγέτη της Περιοχής» και της Τουρκίας ως «ο Μεγάλος Αδελφός» ενόχλησε και προκάλεσε ανησυχία στις αραβικές χώρες.
6. Παρά τις μεγάλες μεταπτώσεις, η Τουρκία φαίνεται υποτυπωδώς να ενστερνίζεται το δυτικό πολιτισμό, τους δυτικούς μηχανισμούς και τα κριτήρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, δεν προβάλει καμία αντίσταση στο να μην γίνει όργανο των μεγάλων ιμπεριαλιστικών παιγνίων στη Μέση Ανατολή.

https://flic.kr/p/ysLUMn" width="640" height="441" style="margin: 0px auto; padding: 0px; border-width: 0px; border-style: initial; font-style: inherit; font-variant: inherit; font-weight: inherit; font-stretch: inherit; font-size: inherit; line-height: inherit; font-family: inherit; vertical-align: baseline; max-width: 98%; display: block;">

Κούρδοι αντάρτες του PKK, CC BY 2.0 https://flic.kr/p/ysLUMn

Εκτιμήσεις για το 2016

Ενώ λοιπόν όλα δείχνουν ότι, η Τουρκία διανύει μια πολύ κρίσιμη περίοδο εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών απειλών κρίνεται σκόπιμο να παρατεθούν οι ακόλουθες εκτιμήσεις για το 2016:

• Αν κρίνουμε από τις έως τώρα συμπεριφορές του Ερντογάν, διαπιστώνουμε ότι αυτές στηρίχθηκαν στην αρχή: «ΚΕΡΔΙΖΩ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΕΝΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ». Εξάλλου, η τακτική αυτή, σε συνδυασμό με την ισλαμο-εθνικιστική προπαγάνδα, καθώς επίσης τον κίνδυνο πολιτικής αστάθειας και κλιμάκωσης της οικονομικής κρίσης, έτυχε για ακόμη μια φορά της ανταπόκρισης μεγάλου τμήματος ισλαμιστών και εθνικιστών ψηφοφόρων, καθώς επίσης ψηφοφόρων μικρότερων κομμάτων, αφού το κόμμα ΑΚΡ πέτυχε μια σημαντική νίκη στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 2015. Συνεπώς, το θέμα του «Ηγέτη Ερντογάν» θα συνεχίσει να βρίσκεται στην τουρκική επικαιρότητα για να αναβαθμισθεί έτι περαιτέρω το ειδικό βάρος του και να μπορέσει ο Τούρκος πρόεδρος να αλλάξει το πολίτευμα της χώρας από προεδρευόμενη σε μια μορφή προεδρικής ή ημιπροεδρικής δημοκρατίας. Επειδή όμως, το κυβερνόν κόμμα ΑΚΡ, με τις 317 έδρες του, δεν έχει την απαιτούμενη πλειοψηφία για να αλλάξει το Σύνταγμα (σ.σ. απαιτούνται 367 έδρες) ή να διεξαχθεί σχετικό δημοψήφισμα (σ.σ. απαιτούνται 330 έδρες) θα επιδιωχθεί η αποστασία βουλευτών από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, χωρίς να αποκλείεται και το ενδεχόμενο διεξαγωγής πρόωρων βουλευτικών εκλογών, εφόσον οι δημοσκοπήσεις θα συνηγορήσουν υπέρ της αλλαγής του πολιτεύματος. Ήδη προς το παρόν, μόνο το 40% της τουρκικής κοινής γνώμης συμφωνεί με την αλλαγή του πολιτεύματος. Για το λόγο αυτό, η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε την πραγματοποίηση σχετικών ημερίδων και συνεδρίων σε όλη τη χώρα, προκειμένου η τουρκική κοινωνία να αλλάξει άποψη.
• Ο Αχμέτ Νταβούτογλου, ενεργώντας ως ασκούμενος πρωθυπουργός ή κομπάρσος του Ταγίπ Ερντογάν, δεν θα έχει την τύχη να αναδειχθεί σε νέο ηγέτη και θα συναγωνίζεται τον Τούρκο Πρόεδρο, με συνέπεια το υπουργικό συμβούλιο να τελεί υπό τον πλήρη έλεγχο του προεδρικού μεγάρου.
• Η ενδεχόμενη δημιουργία μια νέας πολιτικής κίνησης από τον πρώην πρόεδρο της Δημοκρατίας Αμπντουλάχ Γκιούλ παρατείνεται επ’ αόριστον.
• Θα συνεχίσει η επιθετική πολιτική του Ερντογάν εναντίον του Φετουλάχ Γκιουλέν με σκοπό την οικονομική κατάρρευση των μηχανισμών του εν λόγω ιμάμη. Επίσης, η επιλογή του Ερντογάν να εξαρθρώσει το παρακράτος του εν λόγω ιμάμη, όχι μέσω των δημοκρατικών και θεσμικών δομών αλλά με τη χρησιμοποίηση «παράλληλων-παράνομων» οργανώσεων αφύπνισε το βαθύ κράτος στην Τουρκία που βρισκόταν εν υπνώσει λόγω των πληγμάτων που αυτό υπέστη από τις δίκες Εργκένεκον και Βαριοπούλας. Σημειωτέον ότι, ήδη άρχισαν οι δολοφονίες Κούρδων στην νοτιοανατολική Τουρκία και στο εγγύς μέλλον θα γίνουμε μάρτυρες σταδιακά αυξανόμενων σφαγών και δολοφονιών.
• Αναφορικά με τις σχέσεις Τουρκίας-Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας-Ηνωμένων Πολιτειών, η Άγκυρα θα εφαρμόσει μια πολιτική ρήξης και προσέγγισης ταυτόχρονα. Σε ό,τι αφορά στο πρόβλημα των προσφύγων και παράτυπων μεταναστών, η Άγκυρα δεν προβλέπεται να αποδεχθεί οποιαδήποτε συμφωνία που δεν θα συνάδει με τα τουρκικά συμφέροντα. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι, η τουρκική κυβέρνηση ανέθεσε σε Κέντρα Στρατηγικών Αναλύσεων τη διενέργεια σχετικών μελετών και τα συμπεράσματα που εξήχθησαν συγκλίνουν στην άποψη ότι η παραμονή προσφύγων και μεταναστών στην Τουρκία δημιουργεί πολυδιάστατα προβλήματα, τα οποία θα οξύνονται με την πάροδο του χρόνου και έχουν σχέση με: α. Την εσωτερική ασφάλεια. β. Τη στέγαση, απασχόληση και ένταξη των προσφύγων στην τουρκική κοινωνία. γ. Την εκπαίδευση. δ. Την υγεία. ε. Την οικονομία.
• O πρόεδρος Ερντογάν, αλλάζοντας τις τακτικές του κινήσεις, θα επιδιώξει να μετατρέψει τη μεγάλη στήριξη της τουρκικής κοινωνίας κατά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου σε πλεονέκτημα, σε ό,τι έχει να κάνει με την προσπάθεια του να ανατρέψει την απομόνωση της χώρας του σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο.
• Η μακρόχρονη εμπόλεμη κατάσταση με το ΡΚΚ δημιουργεί σοβαρά προβλήματα τόσο στους οικονομικούς δείκτες της Τουρκίας, όσο στις σχέσεις της Άγκυρας σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Μάλιστα, το ΡΚΚ δημιουργεί την εντύπωση ότι αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση διοίκησης της νοτιανατολικής Τουρκίας, ξεσηκώνοντας τον κουρδικό πληθυσμό σε συγκεκριμένες περιοχές, προκειμένου αυτές να αποκτήσουν την αυτονομία τους. Επίσης, οι εξελίξεις στο Ιράκ, οι εξελίξεις στη Συρία και οι δρομολογούμενες περιφερειακές αλλαγές στη Μέση Ανατολή δημιούργησαν προσδοκίες στο ΡΚΚ, προκειμένου αυτό να επιτύχει τους στρατηγικούς στόχους του, μέσω ένοπλου αγώνα στα αστικά κέντρα (αντάρτικο πόλεων) και στα βουνά ταυτόχρονα. Για το λόγο αυτό, ο Τούρκος πρόεδρος θα επιδιώξει ένα νέο άνοιγμα προς τους Κούρδους, φυσικά από θέση ισχύος, με αβέβαια αποτελέσματα λόγω της βαθιάς ρήξης που έχει δημιουργηθεί τους τελευταίους μήνες. Υπόψη ότι, η παρούσα τουρκική στρατηγική έχει ως στόχο να μετατρέψει σε πλεονεκτήματα, υπέρ αυτής, τα τρωτά σημεία των Κούρδων ανταρτών, χρησιμοποιώντας κατασταλτικά, ψυχολογικά και διπλωματικά μέτρα. Πρώτον, με τα κατασταλτικά μέτρα οι Τούρκοι προσβάλουν το σύστημα διοίκησης και λογιστικής υποστήριξης του ΡΚΚ τόσο εντός της τουρκικής επικράτειας όσο και εντός του βορείου Ιράκ, προκείμενου να αποδιοργανώσουν πλήρως τις ανταρτικές δομές. Δεύτερον, τα ψυχολογικά μέτρα έχουν να κάνουν με τη επικήρυξη ηγετικών στελεχών του ΡΚΚ, την ποινικοποίηση Κούρδων πολιτικών, τις δολοφονίες προβεβλημένων Κούρδων, την προσπάθεια χειραγώγησης του τοπικού πληθυσμού για την αποτροπή μιας ενδεχόμενης πολιτικής απειθαρχίας, την καταπάτηση της ελευθερίας του τύπου και την προβολή του ΡΚΚ ως μιας τρομοκρατικής οργάνωσης, η οποία δεν αναγνωρίζει την κυριαρχία του κουρδικού κόμματος HDP και έχει σαν σκοπό οι Κούρδοι να απορρίψουν το Ισλάμ και να γίνουν άθεοι. Αναφορικά με την επικήρυξη στελεχών του ΡΚΚ, το τουρκικό υπουργείο Εσωτερικών γνωστοποίησε ότι έχουν δεσμευθεί 149 εκατ. ΕΥΡΩ, τα οποία επρόκειτο να διατεθούν για την κατασκευή 200 σχολείων 24 αιθουσών έκαστο και 20 νοσοκομείων 200 κλινών έκαστο. Και τρίτον, τα διπλωματικά μέτρα, τα οποία έχουν ως στόχο είτε την ανοχή είτε τη νομιμοποίηση από τη διεθνή κοινότητα των τουρκικών επιθετικών επιχειρήσεων εναντίον του ΡΚΚ.
• Οι στρατιωτικές επιτυχίες των Κουρδικών Δυνάμεων PYD, με την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών, ανέτρεψαν τις τουρκικές επιδιώξεις στη Συρία και προκάλεσαν σοβαρές ανησυχίες στην Άγκυρα, η οποία θεωρεί ότι, η νέα διαφοροποίηση των χαρτών στη Συρία και το Ιράκ θα έχει ως συνέπεια την απώλεια τουρκικού εδάφους και την αλλαγή συνόρων στην περιοχή. Για το λόγο αυτό, αφενός ο Ταγίπ Ερντογάν απειλεί συνεχώς τους Κούρδους ότι δεν θα επιτρέψει τη δημιουργία κουρδικού κράτους στη βόρεια Συρία, αφετέρου έχουν ολοκληρωθεί οι προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη δημιουργία μιας Ασφαλούς Περιοχής (Güvenli Bölgesi) εντός του συριακού εδάφους από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις. Ας σημειωθεί ακόμη ότι, σύμφωνα με δήλωση του Ντογού Περιντσέκ, προέδρου του κόμματος Vatan Partisi, ο Ερντογάν και ο Πούτιν είχαν συμφωνήσει για τη διεξαγωγή επιθετικής επιχείρησης από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις στην περιοχή Cerablus της βόρειας Συρίας, η οποία όμως ακυρώθηκε λόγω της κατάρριψης του ρωσικού αεροσκάφους. Συγκεκριμένα, ο Περιντσέκ επικαλείται κυβερνητικές πηγές που του ανέφεραν ότι, είχαν συνταχθεί τα σχετικά σχέδια, είχαν ολοκληρωθεί οι προετοιμασίες και αναμενόταν η διαταγή εκτελέσεως της επιχείρησης.
• 

Young Syria fighters, Syria, December 7, 2011

• Η τουρκική στρατηγική για τη Συρία εστιάζει κυρίως την προσοχή της στα εξής: πρώτον στη δημιουργία ασφαλών περιοχών για τους αμάχους εντός του συριακού εδάφους, αρχικά με τη δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων και στη συνέχεια διεξαγωγή αντίστοιχης χερσαίας επιχείρησης. Και δεύτερον, στη συγκρότηση Τοπικών Συμβουλίων Διοίκησης με βάση την εθνική πλειοψηφία. Φυσικά, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι, η επιδίωξη των Τούρκων έχει ως στόχο τόσο τη διάσπαση της ενότητας μεταξύ των κουρδικών καντονιών και της διεθνοποιημένης ηγεμονίας τους στη βόρεια Συρία, όσο τη νομιμοποίηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων των Τουρκμένων και την αποκατάσταση τους λόγω των διώξεων που υπέστησαν. Ωστόσο, η ψυχολογία της απομόνωσης που διακατέχει την τουρκική ηγεσία, λόγω των λανθασμένων επιλογών της, δεν αποκλείει το ενδεχόμενο τους επόμενους μήνες η Άγκυρα να επιδιώξει την δημιουργία επαφών με τη Δαμασκό.
• Στις δυνάμεις των αντικαθεστωτικών που μάχονται εναντίον του Άσαντ έχουν ενταχθεί περίπου 5.000 Ουιγούροι, οι οποίοι ανήκουν στο Ισλαμικό Κόμμα Τουρκιστάν [Türkistan İslam Partisi (TİP)] και στο μέλλον αυτοί θα αποτελέσουν μια σοβαρότατη εσωτερική απειλή για την Κίνα. (σ.σ. Οι Ουιγούροι είναι μια τουρκογενής εθνική ομάδα που ζει κυρίως στην αυτόνομη επαρχία Σιντζιάνκ της Κίνας και έχουν συγκροτήσει το ΤΙΡ, το οποίο υποκινείται από την Τουρκία εναντίον του κινεζικού κράτους). Υπόψη ότι, οι εν λόγω Ουιγούροι εκπαιδεύτηκαν στην Τουρκία και κατόπιν προωθήθηκαν στο συριακό έδαφος. Για το λόγο αυτό, η Κίνα αποφάσισε να αποστείλει στη Συρία μια δύναμη 5.000 ανδρών περίπου, οι οποίοι ανήκουν στις ειδικές δυνάμεις των κινεζικών χερσαίων δυνάμεων και θα συμμετάσχουν σε επιχειρήσεις εναντίον του ισλαμικού κράτους και των αντικαθεστωτικών.

• Η απόφαση του Πούτιν να εμπλέξει «άμεσα» τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας του σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία εναντίον του ισλαμικού κράτους και των αντικαθεστωτικών οφείλεται σε τέσσερεις λόγους: πρώτον, θα αποπροσανατολισθεί η κοινή γνώμη της Ρωσίας για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως έγινε και με την Ουκρανία. Δεύτερον, θα σταματήσει η διεθνής απομόνωση της Ρωσίας μετά τις εξελίξεις στην Ουκρανία και η Μόσχα θα αποκτήσει ενεργό ρόλο στα «διεθνή παίγνια». Τρίτον, η κλιμάκωση της έντασης στη Μέση Ανατολή θα αποτρέψει την έτι περαιτέρω πτώση της τιμής του πετρελαίου. Και τέταρτον, οι στρατιωτικές επιτυχίες της Μόσχας στη Συρία θα έχει ως αποτέλεσμα τη ρωσική προβολή ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο με σημαντικές χερσαίες, αεροπορικές και ναυτικές δυνάμεις.
• Η προβολή της ρωσικής αεροπορικής ισχύος στη Συρία αποτελεί κίνδυνο για τα τουρκικά συμφέροντα δεδομένου ότι, αποφεύγεται μια ανεξέλεγκτη κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ, ενώ ταυτόχρονα αποσταθεροποιείται η δυναμική παρουσία των τζιχαντιστών και των λοιπών αντικαθεστωτικών δυνάμεων. Παράλληλα, η ανάληψη του ελέγχου του συριακού εναερίου χώρου από τη Ρωσία και η ανάπτυξη των ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων S-300 και S-400 στη Συρία αποδυναμώνει το αίτημα των Τούρκων προς τους Αμερικανούς για τη δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων στη Συρία, κάτι που δεν επιθυμούν και οι Ηνωμένες Πολιτείες.

• Η πολιτική του δίδυμου Ερντογάν-Νταβούτογλου για τη Συρία έσυρε την Τουρκία σε μια αντιπαράθεση με τη Ρωσία και είναι δύσκολο να εκτιμηθεί πότε και πώς αυτή θα τελειώσει. Επιπρόσθετα, η πρόσφατη κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους αποτέλεσε την πιο σημαντική κρίση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής το 2015, όχι μόνο λόγω των διπλωματικών, πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών προβλημάτων που ακολούθησαν, αλλά διότι αφενός μειώθηκαν σημαντικά οι περιφερειακές πρωτοβουλίες της Τουρκίας, αφετέρου κατέρρευσε μια πολυετής προσπάθεια (σ.σ. άρχισε το 2003) οικοδόμησης σχέσεων φιλίας και συνεργασίας μεταξύ Άγκυρας και Μόσχας. Συγχρόνως, θα αποδυναμωθεί ο ευρασιατικός προσανατολισμός της Τουρκίας ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με την επιδίωξη της για συμμετοχή σε διάφορους οργανισμούς όπως ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης (ΟΣΣ), πλήρη μέλη του οποίου είναι η Ρωσία και η Κίνα. Σημειωτέον ότι, στο παρελθόν ο Ερντογάν, κατ’ επανάληψη, είχε δηλώσει ότι σε περίπτωση συμμετοχής της χώρας του στον ΟΣΣ ως πλήρες μέλος, η Άγκυρα θα έχανε κάθε ενδιαφέρον για την ένταξη της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
• Η διάρρηξη των στενών δεσμών που υπήρχαν μεταξύ Ερντογάν-Πούτιν υποχρεώνει την Άγκυρα να ενεργεί πλέον ως πιο «συνεπής εταίρος» της Δυτικών σε θέματα αμυντικής πολιτικής και ασφάλειας, καθώς επίσης να αποδέχεται ανεπιφύλακτα όλες τις απαιτήσεις τους, όπως η τουρκο-ισραηλινή προσέγγιση και η ακύρωση της συμφωνίας Τουρκίας-Κίνας για προμήθεια των κινεζικών αντιαεροπορικών συστημάτων μεγάλου βεληνεκούς. Ειδικότερα, περιορίζονται οι ελιγμοί και η ανεξαρτησία της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή, μετατρέποντας την Άγκυρα στρατηγικό όμηρο των Ηνωμένων Πολιτειών.

Τέλος, σε ό,τι έχει να κάνει με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, την τουρκική προκλητικότητα και τις διεθνείς συνεργασίες κρίνεται σκόπιμο να γίνει η ακόλουθη επισήμανση: Το διεθνές δίκαιο και η πολιτική σοφία μπορεί να βρίσκονται ή να μη βρίσκονται από την ίδια πλευρά της διαμάχης και της αντιπαλότητας μεταξύ δύο κρατών. Αν δεν ευρίσκονται, η απλή εμμονή στο γράμμα του νόμου θα είναι απρόσφορη για τα εθνικά συμφέροντα και ίσως να καταστεί και ανήθικη (σ.σ. Επιστήμη και πολιτική της ισχύος, Hans Morgenthau, Μετάφραση-Επίμετρο: Πάνος Τσακαλογιάννης, Εκδόσεις Τουρίκη, 2011). Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η επιλεκτική προάσπιση περιορισμένων συμφερόντων σε συγκεκριμένες περιόδους, η οποία όχι μόνο δεν υπηρετεί και βλάπτει το σύνολο των κυριαρχικών δικαιωμάτων, αλλά δημιουργεί δεδικασμένα με απρόβλεπτες συνέπειες.